Qiimaynta Takoorka Ka Dhanka ah
Dadka La Nool HIV/AIDS Somalia
Somali Researchers Association (SRA) & Qalam College
Shafie Sharif Mohamed
2021
Hordhac
Xogta HIV/AIDS, waxaa jira qiyaas ah toban 10,500 Soomaali ah oo la nool HIV. Carruurta la nool HIV waxaa lagu qiyaasay 500. Dadka xanuunka la nool 35% ka mid ah ayaa taga xarumaha daawooyinka laga qaato. Cebeenta iyo takoorku waxay saameyn weyn ku leeyihiin Dadka qaba HIV. Daraasaddan ayaa looga gol leeyahay in lagu qiimeeyo takoorka lagu hayo dadka qaba xanuun HIV/AIDS ee ku nool Soomaaliya.
Hadaba, waxaan halkaan ku soo ban dhigaynaa Cilmi-baaris uu samayay Dr. Shafici Sharif Mohamed madaxa Ururka Cilmi-Baarayaasha Somaliyeed (SRA)
Cilmi-baaraha ayaa bar tilmaansaday 346 qof oo la nool HIV waxaase ogolaaday in ay cilmi-baarista ka qayb qataan 187 qof oo qaba HIV/AIDS oo isugu jira 102 dumar ah iyo 85 rag ah. Jawaab bixiya yaasha ayaa ku kala nool dhamaan gobolada dalka. Daraasadu ma qiimeynayso sida dadku HIV ku qadeen balse, daraasadda ayaa lagu ogaaday in kabadan 50% dadka ka qayb qaatay daraasada in HIV uu ku dhacay 5 sano ee la soo dhaafay. Ceebaynta iyo takooriddu waa caqabadaha ugu waaweyn ee saameeya dad ka la nool HIV. Qiimeyntu waxa la sameysay 1-Diseembar 2020 ilaa 10 Jan 2021.
Natiijada Cilmi-baarista
Jinsiga
Marka la eego heerka baahsanaanta dadka la nool HIV; saamiga dumarku wuu ka sarreeyaa kan raga. Sidaasi darteed, daraasadda ayaa lagu wareystay 187 qof oo qaba HIV oo isugu jira 102 dumar ah iyo 85 rag ah. Daraasadda kuma jirin wax carruur ah. Sababta ay haween ka HIV-ga qaba ay uga badan yihiin ragga way ka baxsan tahay baaxadda cilmi-baaristan.
Da’da Jawaab bixiyaasha
Inkasto dhalin yarada ay tahay da’da ugu badan ee qatarta ugu jirta HIV. Iinta lagu gudajiray xog aruurinta, da ‘walba waxaa lasiiyay fursad isku mid ah dhaman dadka la nool HIV. Sidaa darteed, cilmi-barista waxaa lagu
Source: Somali Researchers Association (SRA) & Qalam College. Visit www.sra.so
ogaaday 40% ka mid ah jawaabeyaasha da’doodu u dhaxeyso 20-30 sano, halka saddex meelood meel (33%) ay da’doodu u dhaxeyso 31-40. Da’da 41-50 waa 16% kaliya 11% jawaabeyaasha ayaa ka sareeya 50 sano.
Waxbarashada
Intii lagu guda jiray xog aruurinta, jawaab bixiyaasha waxaa la weydiyay heerkooda waxbarasho. SRA & Qalam waxay ogaadeen in aqlabiyadda dadka la nool HIV aysan lahayn waxbarasho nidaamiga ah, 74% ma aysan soo marin waxbarashada hoose, halka 22% ay sheegeen inay soo dhigteen dugsiga hoose. 4% keliya ayaa sheegay inay so dhigteen dugsi sare..
Xaaladda Guurka
Ma jirin mala-awaal sheegaya in dadka isqaba iyo kuwa isfuray ama laga dhintay ay halista HIV aad ugu badan tahay marka loo eego dadka aan weligood guursan. Balse, daraasadda ayaa lagu ogaaday in jawaabeyaasha guursaday ay ahaayeen 53% halka kuwa la furay ama carmalka (laga geeriyooday) ay waxyar ka hooseeyaan oo ay ahaayeen 47%. Daraasadda ayaa sidoo kale lagu ogaaday in qofku markuu qabo HIV; xaasas badan guursado in ay tahay halista kordhisa infekshinka bulshada dhexdeeda.
Balwadda toHI
Istimcaalka daroogada iyo balwadda ayaa lala xiriiriyay HIV/AIDS. Jawaab bixiyaasha ayaa la waydiiyay bal inay balwad u mid ka mid ah kuwan leyihiin; Sigaarka, Khaadka, ama Tubaakada. Qiyaastii seddex meelood meel (28%) dadka qaba HIV waxay sheegeen inay cabaan kaliya sigaarka. 23% ayaa sheegaya in sigaar cabista ay ula jirto cunista Khaadka. Dhanka kale, 10% waxay sheegay inay horey u lahaan jireen balwada laakiin in mudo ka hor ay joojiyeen. Dhanka kale, 39% waxay shegeen inaysan haba yaraatee lahayn wax balwad ah.
Sannadaha la Noolashaha HIV
Qiyaastii toban kun iyo shan boqol ayaa qaba xanuun ka HIV / AIDS Soomaaliya. Boqolkiiba tiro aan la garanayn
- ayaan ka warqabin infekshankooda. Waxaan waydiinay jawaab bixiyaasha ilaa goorma, goorta sida rasmiga ah loogu sheegayo xaalada HIV? 53% ayaa sheegay inay la nool yihiin HIV 1-5 sano halka kuwa la nool 6-10 sano ay yihiin 29% jawaab bixiyayaasha qaar waxay sheegeen inay la noolaayeen HIV 11-15 sano ( 11%), kuwa shegay inay la noolaayeen muddada ugu dheer in ka badan 15 sano waa 7%.
Sida laga soo xigtay natiijooyinka, shantii sano ee la soo dhaafay ‘kiisaska cusub waa ay sii kordhayeen halka diiwaanada laga helay xarumaha ART ay muujiyeen qiyaastii 50-100 oo Soomaali ah inay qaadaan xanuunka HIV sannad kasta.
Xeel dheerayasha HIV-ga waxay qiyaasayaan in kiisaska cusub ay kordhi karaan sanadaha soo socda sababo la xiriiro in dad badan ka soo laaban donaan wadamada deriska ah, oo ay ku jiraan Kenya iyo Itoobiya, kuwaas oo ka mid ah wadamada ugu badan ee HIV-ga ee gobolka.
Source: Somali Researchers Association (SRA) & Qalam College. Visit www.sra.so
Degenaasho (Guriyeen)
Dadka la nool HIV-gu waxay caqabad kala kulmaan dhaxgal ka bulshada, sidoo kale xubnaha qoyska ayay caqabad kala kulman, sida in la takooro iyo in laga ceyriyo qoyska.
Intii lagu guda jiray cilmi-baarista, jawaab bixiye yaasha waxaa la weydiiyay inay ku nool yihiin kiro, xeryo barakacayaal, ama guri ay iyaga leeyihiin. 64% jawaab bixiye yaasha waxay sheegeen inay ku nool yihiin guri kiro ah, halka 17% ay sheegeen inay ku nool yihiin xirooyinka barakacayaasha, 19% kalena waxay sheegeen inay ku nool yihiin guri ay qoysasku leeyihiin haba ugu badnateed “Guriga dhaxalka”. Waxaan la waydiyay su’aal dabagal ah oo ah; haddii xubnaha qoyska ama milkiileyaashu ay ka warqabaan xaaladdooda HIV. Inta badan waxay yidhaahdeen, xubnaha qoyska iyo milkiileyaashu midkoodna kama warqabo xaaladdeenna.
Mid baa yidhi. “Waxaan ahay qof qaba HIV, hadii aan si cad ugu sheego xaaladdayda HIV, waxaan qatar u ahay in layga saaro guriga”.
Xaalada HIV ee Qoyska la ogaysiyo
Dad badan oo qaba HIV waxay walaac ka qabaan qoyskooda iyo asxaabtooda sababo la xiriira cabsi takoor iyo cebeyn. Dadka la nool HIV-ga waxay ka qarinayaan xaaladooda dadka kale oo ay ku jiraan xubnaha qoyskooda. 62% waxay sheegeen inay ka qariyaan qoyskooda xaaladooda HIV. 28% ayaa sheegay inay kaliya ku wargeliyeen hal qof oo qoyska ka tirsan gaar ahaan xaaskooda. Kaliya 10% ayaa sheegay in dhammaan xubnaha qoyska ay ka warqabaan xaaladooda.
Jawaab bixiyaasha badankood waxay shegeen inay takoor iyo cebeeyn kala kulmi donaan qoysaskooda hadii ay ku wargaliyaan inay qabaan HIV. Qaarkood waxay yiraahdeen, “Marka raashinka la wada cunayo, reerkayagu miiska cuntada sooma fadhiisanayan” ‘. Qaar kale waxay yiraahdeen “waxaan ka guurnay xubnaha qoyska si aan u qarinno xaaladdeena HIV”
Daraasadu waxay ogaatay in dadka la nool HIV diyaar u yihiin inay la wadaagaan xaaladdooda xubnaha qoyskooda laakiin, xubnaha qoyska waxay u badan tahay inay takooraan.
Deriska
Dadka Soomaaliyeed waxay leeyihiin dhaqan muxaafid ah; la noolaanshaha HIV waa mid aad xasaasi u ah. Dad badan ayaa rumeysan in HIV uu yahay cudur shisheeye iyo ciqaab ilaahey ugu tala galay dadka aan islaamka aheyn. Hadaba, waxaa la waydiyay jawaab bixiyaasha hadii ay la kulmeen takoorid dadka daris ka la ah xaaladooda HIV darteed.
Source: Somali Researchers Association (SRA) & Qalam College. Visit www.sra.so
Takoorida iyo cebeynta deriska waxay ku tilmaamen dhibaatada ugu sareysa ee soo wajahda dadka la nool HIV. 74% waxay cadeyeen inay la kulmaan faquuq iyo takoor xagga deriska ah. 14% ayaa sheegay inay ka qarinayaan maqaamkooda si looga fogaado takoorida. Si kastaba ha noqotee, deriska oo dhan ma xuma 12% ay sheegeen in si wanaagsan loola dhaqmo oo aysan la kulmin takoor ka imanaya xaafadooda.
Dhinaca kale, daraasadda ayaa lagu ogaaday in haweenku ay uga badan yihiin ragga inay sheegaan inay khibrad gaar ah oo takoorka kala kulmeed deriskooda. Qaarkood waxay yiraahdeen “Deriska nooma ogolaanayo inaan wadaagno wax yabaha aasaasiga ah oo ay ku jiraan musqulaha” qaar kale waxay yiraahdeen, “Dukaamada nagu dhow ma doonayaan inay wax naga iibsadaan, iyagoo u maleynaya in lacagta aan bixineyno ay la socoto viruska HIV”. Hooyo saddex carruur leh ayaa tidhi “Haddii aan wajaho sonkor yari ama milix yari, deriskaygu isiin maayaan milix ama sonkor maxaa yeelay waxaan la noolahay HIV. “Dariskeenu ma oga in cudurka HIV / AIDS aan lagu faafin karin iyadoo lala wadaagayo cuntada, suxuunta, ama maacuunta wax lagu karsado sida koobabka, saxamada, mindiyo, iyo fargeetada qof qaba HIV”.
.
Dhaq dhaqaqa Deganka (Guurista)
Inta badan dadka la nool HIV waxay ku nool yihiin guryo kiro ah, 73% ee jawaab bixiyaasha ayaa sheegay in mar dadka degaanka ogaadeen inay qabaan xanuun ka HIV waxay ka guraan xaafada faquuqa iyo takoorida darteed, taasna waa mid ka mid ah sababaha ugu weyn ee kordhisay in guurista dadka xanuunka HIV qaba. 27% kale waxay muujiyeen inaysan u fududeen inay ka guuraan xafada badalki waxay doorbidayaan in ay cabeynta iyo takoorka iska indha tiraan oo ay xaqiraan.
Takoorida Carurta
Carruurtu waa tiro aad u yar oo ka mid ah dadka la nool HIV, hase yeeshee, 83% waalidiinta waxay muujiyeen in carruurtooda lagu takooro bulshada dhexdeeda xitaa haddii aysan qabin HIV. Waxaa jira kiisas caruur lagu qasbay inay ka baxaan iskuulka. Aabe leh seddex caruur ah ayaa yiri, “Marka maamulka iskuulka uu ogaado in waalidiinta ay qabaan HIV, uma ogolanayo caruurta inay dhigtaan iskuulka mar dambe”. Hooyo dhashay hal cunug ayaa tiri, “wiilkeygu ma haysto carruur uu la ciyaaro oo la sheekeysto; dadka degaanka waxay u sheegeen caruurtooda inaysan la hadlin wiilkeyga”. 17% waalidiintu waxay ku doodeen inay qarinayaan xaalada caruurtooda sababo la xiriira cabsi takoor. Hooyo ayaa tiri, “Xitaa uma oggolaanayno inay carruurteennu ogaadaan inay qabaan cudurka HIV”.
Intii lagu guda jiray baaritaanka, khabiir ayaa yiri “hadii waalid dhinto, caruurtu ma sii wadan karaan helitaanka daawada maxaa yeelay daryeel bixiyaasha (xubnaha qoyska) maba oga in cunugu qabo HIV. Tani waxay keentaa in ilmuhu u silco cabsi laga qabo faquuqa iyo takoorka
Source: Somali Researchers Association (SRA) & Qalam College. Visit www.sra.so
Goobaha Cibadada (Masjidda)
Dadka la nool HIV waa muwaadiniin. Sida laga soo xigtay jawaabeyaasha, dadka oo dhami ma qabaan aragti xun
- ku saabsan HIV. Ragga jawaabeyaasha ah waxay muujiyeen inay xiriir wanaagsan la leeyihiin wadaadada diinta (Imaamyada) 78% waxay sheegeen in anan lagu takoorin Masjidka. Mid ka mid ah jawaab bixiya yaasha ayaa shegay, “Mararka qaarkood waxaan ka codsanaa Jimcaha in Imaamku ka hadlo HIV iyo in anan la faquuqin dadka qaba” Hase yeeshe, waxaa jira jawaabeyaal kale oo dareemaya in lagu takooray Masjidka. 22% waxay sheegeen inay dareemayaan in lagu takooray Masjidka. Qaar ayaa yiri, “dad ku dukan jiray aniga dhinacayga, markay maqlaan xaaladdayda HIV-ga way beddeleen goobti oo waxay kutu kadaan geeska kale.
Adeeg Caafimaad
Baahida caafimaad iyo daaweynta ayaa ah ahmiyada koowaad ee dadka la nool HIV. Isbitaalada Banaadir iyo Martini waa isbilaao loo soo gudbiyo Dadka qaba HIV-ga ee ku sugan Muqdisho. Dowlad goboleedyada, isbitaalada danta guud sidoo kale waa loo soo gudbiyo HIV. Waxaa xusid mudan, in dad ka qaba HIV ee Soomaaliya midkoodna uusan haysan caymis si uu u helo daryeelka caafimaad ee HIV iyo adeegyada kale ee taageerada ay u baahan yihiin.
Daawayn
In kasta oo aan daawo loo helin infekshanka HIV. waxaa jira daawooyinka antiretroviral (ARVs) oo xakameyn kara fayraska isla markaana gacan ka geysan kara ilaalinta habka difaaca jirka si qofku uga ilaaliso in uu bukoodo. Soomaaliya gudaheeda, waxaa ku yaal xarumo bixiya daawooyinka ladagaalanka fayraska. Sida laga soo xigtay guddiga AIDS-ka, waxaa jira xarumo ku yaal daafaha dalka, tusaale ahaan, koonfurta iyo bartamaha waxaa ku yaala toddobo (7) xarumood. Puntland, waxaa jira afar (4) halka Somaliland ay leedahay lix (6). Sida laga soo xigtay MoH (2020), 35% dadka qaba HIV waxay heleen daaweyn antiretroviral- ka helaan xarumaha (ART). Waxaase jira in 65% dadka qaba xanuunka HIV in aysan ka ka diiwaangashanayn xarumaha ART oo aysan qaadan daawo. Daraasadu waxay ogaatay in sababta ugu weyn ee dadka aan u xaadirin xarumaha daawada ay tahay cabsida ceebeyn iyo takoorka.
Xirfadlayasha Caafimaadka
Inta badan dadka qaba HIV waxay ka warbixiyeen khibrado taban oo ay kala kulmeen xirfadlayaasha caafimaad ka. Intii lagu guda jiray xog aruurinta, jawaab bixiyaasha waxay la wadaageen kiisas kaladuwan oo ay kujiraan haweenka uurka leh ee loo diiday adeega dhalmada xaaladooda HIV darteed. 73% jawaabeyaasha ayaa iftiimiyay in xirfadlayaasha caafimaadku ay kula kacaan waxyaabo aan wanaagsanayn marka ay la kulman dadka qaba HIV.
Source: Somali Researchers Association (SRA) & Qalam College. Visit www.sra.so
Si kastaba ha noqotee, qiyaastii afar melood (27%) jawaab bixiyayaashu waxay sheegeen inaysan dareensanayn takoor.
Hooyo labo caruur leh ayaa tiri, “Dadka la nool HIV waxay ka fogaadaan inay u raadsadaan isbitaalada gaarka loo leeyahay adeegyo caafimaad cabsi ay ka qabaan in la takooro iyo in loo diido adeegyada caafimaadka darteed”.
Nin dhalinyaro ah ayaa yiri “Isbitaalada gaarka loo leeyahay waa kuwo ku wajahan ganacsiga, mana rabaan macaamiisha kale inay ogaadaan in isbitaalkoodu uu adeeg caafimaad u fidiyo dadka qaba HIV. Sidaa darteed, ujeedo ganacsi awgeed, way diidayaan inay caawiyaan qofka qaba HIV”.
Fursadaha Shaqo
Inta badan dadka la nool HIV waxay ku jiraan da ‘shaqo laakiin, sinaan la’aan iyo takoorid ayaa ah halista ugu sareysa ee dadka qaba HIV. Waxaa la weydiiyay jawaab bixiyaasha hadii ay jirto fursad shaqo oo ay ku seegeen xaaladooda HIV darteed. 85% ayaa sheegay inay uqabaan fursadaha shaqo xaaladooda HIV. 15% waxay iftiimisay inay helaan oo ay ilaashadaan shaqooyinkooda maxaa yeelay waxay qariyaan xaaladooda.
Guddiga AIDS-ka iyo NGO-yo kala duwan ayaa sheegay in ay jireen baaqyo loo jeedinayo dowladda federaalka iyo dowlad goboleedyada si loo sameeyo sharciyo iyo siyaasado lagu ilaalinayo dadka qaba cudurka HIV / AIDS-ka weli wax tallaabo ah lagama qaadin
Takoorka Shaqalaha
Shaqo la’aantu way ku fiday dadka qaba HIV. Waxaan weydiinay jawaab bixiyaasha hadii ay la kulmaan takoorid dhanka shaqaalaha / loo shaqeeyaha ah. Guud ahaan dadka la baaray khatarta ugu weyni waa takoorida. 72% waxay sheegeen inay kala kulmaan takoorid xarumaha shaqada taasoo keentay inay isaga tagaan shaqooyinka. 28% ayaa iftiimiyay inay qarinayaan xaaladooda taas oo ka caawisay inay shaqada sii joogaan.
Waxaa mudan in la xasuusto, ma jirto siyaasad qaran oo ka ilaalinaysa dadka la nool HIV takoorka. Si kastaba ha noqotee, Hay’ada AIDS-ka Qaran ka iyo ururka ay ku midaysan yihiin dadka HIV qaba waxay sii wadaan dadaallada ay ugu wajahayaan baarlamaanka si ay uga soo saaraan sharci ka dhan ah takoorka.
Shaqoyinka Dowladda
Dadka la nool HIV waxay qabaan walaac ku saabsan xuquuqdooda u gaarka ah inay shaqo ka helaan dawladda. Waxaan weydiinay haddii ay jiraan fursado u oggolaanaya inay ka shaqeeyaan dowladda. 59% jawaabeyaashu waxay sheegeen inaysan jirin fursado u ogolaanaya inay ka shaqeeyaan dawlada ilaa ay qariyaan xaaladooda. 22% waxay cadeeyeen inay lashaqeynayeen dowlada kahor intaysan qaadin cudurka HIV-ga walina waxay kusii wadaan la shaqeynta dowlada si qarsoodi ah. 14% ayaa iftiimiyay inay shaqada laga eryay ka dib markii
Source: Somali Researchers Association (SRA) & Qalam College. Visit www.sra.so
maamulku maqlay xaaladooda. 5% waxay xaqiijiyeen inay ka shaqeeyaan xarun dawladeed oo ay si rasmi ah u ogaayihin xaaladooda.
Gabar yar ayaa tiri, “Dadka la nool HIV waa la dhayalsaday, shaqooyin kama helaan xafiisyada dowladda”. Aabe afar carruur leh ayaa yiri, “Waxaan xaq u leeyahay inaan ka shaqeeyo xarun dawladeed waxaanan aaminsanahay in muwaadin kasta oo Soomaaliyeed uu helo fursad uu kaga shaqeeyo xarun dawladeed” Daraasadda ayaa lagu ogaaday in dad badan oo qaba HIV / AIDS ay inta badan ka hadhaan oo ay loo diiday helitaanka daryeelka caafimaadka, shaqada, waxbarashada, iyo ilaalinta bulshada cebeyn iyo takoor darteed.
Xaquuqda Ilaalinta Bulshada (Baxnaano)
Waa xuquuqda dastuuriga ah in muwaadiniinta inay helaan adeegyo caafimaad oo bilaash ah oo la awoodi karo. Inta badan dadka qaba HIV dakhligoodu waa hooseeyaa mana shaqeyaan. Dowladda Soomaaliya oo taageero ka heleysa bangiga adduunka ayaa daah-furtay sanduuqa ilaalinta bulshada ee dadka dakhligoodu hooseeyo iyo kuwa nugul. Waxaan weydiinay dadka la nool HIV haddii ay helaan tageerada mashruuca “Baxnano”? ku dhowaad 100% jawaabeyaasha ayaa sheegay in aysan dowladda ka helin taageerada ilaalinta bulshada.
Intii lagu guda jiray sahanka, dadka xanuunka HIV la nool waxay muujisay baahida loo qabo taageerada ilaalinta bulshada iyo in la aqoonsado baahiyahooda. Qaar ka mid ah jawaab bixiyaasha ayaa yiri “ma awoodno in aan iska bixino gaari raaca si aan dawada uga soo qaadano Isbitaalka “. Hooyo labo caruur leh ayaa tiri, “Waxaan xaq u leenahay taageerada ilaalinta bulshada laakiin dowladeena, iyo hay’adaha caalamiga midna ma qiimeyso baahideyna”.
Sababta keenta Takoorka
HIV-gu ma laha jinsi, diin iyo isir, qof waliba waa ku dhici karyaa siyaabo kala duwan.a. Dhamaan jawaab bixiyaasha waxay sheegeen in bulshada guud ahaan ay u aragto inay yihiin dambiilayaal sababo la xiriira xaaladooda HIV. Qaar ka mid ah jawaabeyaasha ayaa yiri “Dadku waxay u maleynayaan in fayrasku ku gudbo sino kaliya, ma oga in qofka uu ku dhici karo dhanka guurka sharciga ah. Bulshadu waxay u baahan yihiin faham wanaagsan oo ku saabsan HIV oo aan loo qaadan in qofka qaba HIV uu sineysto ”.
Aqoon xaddidan iyo fahan la’aanta HIV waa sababta ugu weyn ee keenta faquuqa iyo takoorka. kuwa takoora dadka la nool HIV wax yar ama ma fahmi karaan sida VIRUS la isugu gud biyo.
Cilmi-barista waxaa iska kaashaday Ururka Cilmi-Baarayaasha Somaliyeed iyo Qalam College, waxaana soo diyaariyay Dr. Shafici Sharif Mohamed. Madaxa Cilmi-baarayasha Somaliyeed.
Source: Somali Researchers Association (SRA) & Qalam College. Visit www.sra.so